Historia

Ćwierćwiecze istnienia Naczelnego Sądu Administracyjnego to, w porównaniu z historią sądownictwa administracyjnego na ziemiach polskich, sięgającą swymi korzeniami XVIII i XIX stulecia, nie tak wiele. Kamieniem milowym w rozwoju sądowej kontroli administracji publicznej był rok 1807, kiedy po raz pierwszy utworzono oddzielny, nawiązujący do francuskich koncepcji sąd administracyjny- Radę Stanu Księstwa Warszawskiego. Z drugiej jednak strony 25 lat NSA to wiek godny respektu i należytego uczczenia, zwłaszcza gdy się uwzględni jego szacownego poprzednika - Najwyższy Trybunał Administracyjny II RP, któremu zmienne koleje europejskich dziejów politycznych pozwoliły w pełni funkcjonować niecałe 17 lat.

Sprawiedliwość i prawo jako warunki dobrych rządów, sprawnego państwa i pokoju społecznego towarzyszą nam od wieków. Opus iustitiae pax- właściwie ukształtowany wymiar sprawiedliwości jest gwarancją pokojowych, a nie opartych na konflikcie i przemocy, stosunków między obywatelami a państwem.

Przez stulecia monarchowie, stanowiący w historii ucieleśnienie państwa, dążyli do związania poddanych prawem, często surowym, samych siebie jednak tym prawem nie wiązali i podlegać mu nie chcieli, zgodnie z zasadą: Princeps legibus absolutus est (Corpus lustinianum). Już w I Rzeczypospolitej, w dobie demokracji szlacheckiej, obawiano się absolutystycznego oblicza państwa i jego administracji, podkreślając, że to nie król, lecz prawo rządy sprawuje (Non Rex sed Lex regnat).

W dniu 31 stycznia 1980 roku Sejm uchwalił ustawę o Naczelnym Sądzie Administracyjnym i o zmianie ustawy - Kodeks postępowania administracyjnego. Utworzony dnia 1 września 1980 roku Naczelny Sąd Administracyjny był w ówczesnych warunkach politycznych zapowiedzią demokratycznych zmian i przewartościowania idei państwa - był zapowiedzią demokratycznego państwa prawnego, urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej. Mimo ograniczonej u progu działalności pozycji ustrojowej, NSA, podobnie jak kilka lat później powstały Trybunał Konstytucyjny, już od swoich pierwszych orzeczeń wydanych 15 września 1980 roku, wprowadzał do sytemu prawnego nie tylko wartości praworządności formalnej, ale i materialnej.

W jednym ze sprawozdań Naczelnego Sądu Administracyjnego z 1980 roku, stawiając pytanie o ideę utworzenia tego szczególnego sądu, odpowiadano, że zadecydowała o tym potrzeba istnienia organu kontroli niezależnego od organów administracji i wzmacniającego w ten sposób istniejące dotychczas formy kontroli wewnątrzadministracyjnej, prokuratorskiej kontroli przestrzegania prawa, kontroli społecznej, a także instytucji skarg i wniosków jako gwarancji realizacji idei praworządności w stosunkach urząd - obywatel. Utworzenie sądownictwa administracyjnego dało obywatelowi możliwość dokonywania poprzez niezawisły sąd weryfikacji legalności wydawanej w jego sprawie decyzji. Dało mu możliwość stawania przed tym sądem na prawach równego z równym. Obywatel mógł więc czuć się bezpieczniej; zyskał nową gwarancję, że jego prawa nie zostaną naruszone.

Utworzony wtedy Naczelny Sad Administracyjny, wraz z powstałymi wkrótce, bo już w roku 1981 ośrodkami zamiejscowymi, był sądem jednoinstancyjnym, nie w pełni samodzielnym, bo podlegającym nadzorowi judykacyjnemu Sądu Najwyższego. Sytuacja ta nie zmieniła się również po uchwaleniu przez Sejm w dniu 11 maja 1995 roku kolejnej regulacji ustawowej odnoszącej się do pozycji ustrojowej NSA. Dopiero Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku zapowiedziała nowe, lepiej odpowiadające standardom demokratycznego państwa prawnego rozwiązanie ustrojowe - dwuinstancyjne, zreformowane i w pełni samodzielne sądownictwo administracyjne.

W wykonaniu postanowień konstytucyjnych - art. 176 ust. 1 oraz art. 236 ust. 2 - Sejm uchwalił w dniach 25 lipca oraz 30 sierpnia 2002 roku ustawy: Prawo o ustroju sądów administracyjnych, Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi oraz ustawę - Przepisy wprowadzające. Weszły one w życie 1 stycznia 2004 roku. Dzięki temu Naczelny Sąd Administracyjny wraz z wojewódzkimi sądami administracyjnymi stał się całkowicie odrębnym i niezależnym segmentem wymiaru sprawiedliwości.

Reforma sądowej kontroli administracji publicznej w Polsce została oparta na trzech fundamentalnych zmianach: wprowadzeniu dwuinstancyjnego modelu postępowania sądowoadmini-stracyjnego, zniesieniu nadzoru judykacyjnego Sądu Najwyższego oraz na wyposażeniu sądownictwa administracyjnego we własną, odrębną procedurę.

Współcześnie europejska doktryna prawa przyjmuje za oczywiste, że bez istnienia sądowej kontroli działań administracji publicznej nie sposób w pełni realizować zasady państwa prawnego. Co więcej - istnienie sądownictwa administracyjnego bliskiemu jednostce i obywatelowi, realizującego konstytucyjne i konwencyjne prawo do sądu, jest warunkiem sine qua non istnienia tego standardu współczesnego demokratycznego i wolnościowego porządku konstytucyjnego.

Minione ćwierćwiecze historii Naczelnego Sądu Administracyjnego ukazuje ewolucję jego pozycji ustrojowej i obejmowanie kognicją coraz to nowych dziedzin prawa administracyjnego. Wyrażamy nadzieję, że NSA zachowa także w przyszłości swoje ugruntowane już miejsce w systemie organów wymiaru sprawiedliwości oraz będzie się cieszył, tak jak dotychczas, wysokim uznaniem wśród obywateli Rzeczypospolitej.